Menselijkheid en melancholie in de maquette van azc Klompjan

In 2012 maakte Karen Gegiazarian een maquette van azc Klompjan, een asielzoekerscentrum op een voormalig campingterrein in Markelo waar hij verbleef met zijn gezin. Na ruim tien jaar rondzwerven werd de maquette bij Framer Framed voor het eerst gepresenteerd als kunstwerk in de tentoonstelling While Awaiting an Unknown Future (2022). Rianne Janssen schreef onderstaand artikel op basis van haar masterscriptie Remodelling Infrastructural Failure of Asylum Centres through Karen Gegiazarian’s Scale Model of AZC Klompjan voor de research master Cultural Analysis aan de UvA.

Tekst door Rianne Janssen 

Wan­neer ik op een rege­nachtige dag uitk­ijk over een wei­land een aan­tal kilo­me­ters buiten het Twentse dorp Marke­lo, kan ik me bij­na niet voorstellen dat deze plek ooit dienst deed als asiel­zoek­er­scen­trum. De car­a­vans die gedurende twintig jaar onder­dak hebben gebo­den aan gezin­nen in afwacht­ing van een verbli­jfsver­gun­ning hebben na het sluiten van azc Klom­p­jan in 2012 plaats­ge­maakt voor tien­tallen zon­nepan­e­len. Verder is het ter­rein leeg.

Toch zijn niet alle tast­bare herin­ner­in­gen aan azc Klom­p­jan com­pleet verd­we­nen, al moeten we hier­voor niet naar dit wei­land in Marke­lo maar naar het depot van het Rijksmu­se­um in Amers­foort. Hier staat namelijk een maque­tte van azc Klom­p­jan, gemaakt door Karen Gegiazar­i­an die vluchtte uit Abc­haz­ië en meer dan ander­half jaar in Klom­p­jan verbleef. De eerste keer dat ik hoorde over deze maque­tte was in de audiodoc­u­men­taire “Maque­tte zon­der verbli­jfsver­gun­ning”, gemaakt door jour­nal­ist en pod­cast­mak­er Mina Etemad voor NPO DOCS. Ik werd ger­aakt door hoe de ver­schil­lende geïn­ter­view­den – van Karen zelf tot andere voor­ma­lig asiel­zoek­ers en erf­goed­pro­fes­sion­als – alle­maal één ding benadrukken: de enorme behoefte om azc Klom­p­jan zicht­baar te mak­en en te bewaren voor de toekomst.

Het had namelijk niet veel gescheeld of azc Klom­p­jan was het­zelfde lot onder­gaan als vele andere voor­ma­lige asiel­zoek­er­scen­tra die zijn herbestemd of ges­loopt en alleen nog voortleven in herin­ner­in­gen. Karen begon met het bouwen van zijn maque­tte toen hij hoorde dat het azc zou gaan sluiten. Hij verza­melde mate­ri­alen uit zijn omgev­ing: rest­jes kar­ton, hout en ijz­er­draad om de gebouwen mee na te boot­sen en tak­jes en mos voor het groen van de omgev­ing. Zon­der enige ervar­ing of beschikking tot pro­fes­sionele appa­ratu­ur, luchtfoto’s of kaarten bouwde hij een gede­tailleerde repli­ca van alle car­a­vans, gebouwen, speel­tu­inen en satel­li­et­mas­ten in zijn leefomgev­ing. Ook nadat Karen en zijn gezin wer­den overge­plaatst naar een ander azc is de maque­tte in privébez­it bewaard gebleven. Er moest telkens een nieuwe plek voor dit object van 2.62 bij 1.33 meter gevon­den wor­den: van een kan­toor van een filmbedri­jf tot een tan­dart­sprak­tijk. Toen de maque­tte in 2020 na jaren rondzw­er­ven bij het grofvuil dreigde te belanden, ont­fer­mden jour­nal­ist en erf­goed­pro­fes­sion­al Mile­na Mul­ders en migratiehis­tori­cus Han­neke Ver­beek zich over de maque­tte onder de pro­ject­naam Tussen­land­ing. Dit project onder­zoekt wat dit schaalmod­el voor mensen betekent, bijvoor­beeld door de maque­tte ten­toon te stellen bij onder andere Framer Framed en Imag­ine IC. In jan­u­ari 2024 werd aangekondigd dat de maque­tte is aangekocht door het Rijksmuseum.

De eerste keer dat ik de maque­tte opzocht in een ten­toon­stelling, voelde het alsof ik een soort par­al­lelle wereld bin­neng­ing. Aan de ene kant is er het lege wei­land in Marke­lo, waar azc Klom­p­jan volledig tot een ver­gane geschiede­nis behoort, maar daar in een muse­um staat deze geschiede­nis springlevend voor me in miniatu­ur. Het is alsof ik naar een object kijk dat eigen­lijk niet had mogen bestaan, een plek die onzicht­baar hoort te bli­jven. Maar als we wél de con­frontatie aan­gaan en de maque­tte goed bek­ijken met de aan­dacht die dit voor velen eerste thuis in Ned­er­land ver­di­ent, wat zien we dan?

Een huis zon­der huiselijkheid
Toen ik in Muse­um Arn­hem bezocht om de maque­tte voor de eerste keer in het echt te bek­ijken, was ik in eerste instantie geïn­ter­esseerd in hoe we azc’s zicht­baarheid kun­nen geven. Maar een­maal oog in oog met de maque­tte was het plot­sel­ing niet meer zo duidelijk waar ik eigen­lijk naar keek. Azc Klom­p­jan lijkt namelijk sprek­end op een recre­atiepark. Een ono­plet­tende muse­um­ganger zou zon­der het bor­d­je te lezen kun­nen denken dat het een doorsnee vakantiepark voorstelt, com­pleet met car­a­vans, speel­tu­inen en een slag­boom bij de ingang. Dit is niet geheel toe­val­lig, want voor­dat er vluchtelin­gen wer­den opgevan­gen deed Klom­p­jan dienst als een camp­ing. In de over­gang van camp­ing naar azc veran­derde de func­tie van tijdelijke vakantiebestem­ming naar een thuis voor maan­den of zelfs jaren, maar de ruimtelijke opzet bleef gro­ten­deels gelijk. Hier­door ziet azc Klom­p­jan er in eerste instantie vrien­delijk uit, als een idyl­lis­che vakantiebestem­ming mid­den in de natu­ur. Tegelijk­er­ti­jd is het maar de vraag hoe aan­ge­naam de plek nog voelt als je maan­den­lang met je fam­i­lie op een aan­tal vierkante meter moet wonen, zon­der pri­va­cy, je eigen spullen of nut­tige tijds­beste­d­ing. Het valt te betwi­jfe­len of zo’n vakantiepark wel ingericht is op de behoeften van asielzoekers.

Dit wordt nog meer benadrukt door wat opvalt als een grote afwezigheid in de maque­tte. De maque­tte toont alleen de gebouwen en car­a­vans op het azc-ter­rein, zon­der enig teken dat deze omgev­ing ook bewoond wordt. Waar je op een alledaagse dag mensen in het azc zou zien, hun was aan de wasli­jn, fiet­sen op de stoep en speel­go­ed in het gras, is de maque­tte hele­maal leeg. Hoewel maque­t­temak­ers er wel vak­er voor kiezen om alle menselijke ele­menten weg te denken, heeft deze keuze in het geval van azc Klom­p­jan ook een sym­bol­is­che beteke­nis. Het komt over alsof er geen ruimte is voor de bewon­ers van het azc om hun lev­en vorm te geven op deze plek. Azc Klom­p­jan zoals te zien in de maque­tte is een omgev­ing waar­van het moeil­ijk is om er een alledaags menselijk lev­en in voor te stellen.

Tij­dens de jaren nadat Karen zijn maque­tte uit het oog ver­loor is de kwets­baarheid van lev­en in het azc steeds zicht­baarder gewor­den in de maque­tte. Karen gebruik­te bloe­men, planten en mos uit zijn omgev­ing om de grasvelden en bomen in het azc na te boot­sen. Deze mate­ri­alen waren toen groen, maar na ver­loop van tijd zijn ze ver­welkt en ze kleuren de maque­tte nu in ver­schil­lende tin­ten bru­in. Het is een tri­est tafer­eel met een onmisken­bare poli­tieke rel­e­vantie voor het huidi­ge asiel­beleid. De breek­baarheid van de maque­tte weer­spiegelt de manier waarop de Ned­er­landse asielop­vang vluchtelin­gen struc­tureel in een kwets­bare posi­tie brengt. Door een azc in detail zicht­baar te mak­en zet het schaalmod­el aan het denken over de gevol­gen van waar we asiel­zoek­ers onder­bren­gen en hoe we deze plekken inrichten.

Een intiem object
Toch is niet alle menselijkheid uit Karens maque­tte verd­we­nen. Anders dan pro­fes­sionele maque­ttes gemaakt door archi­tecten met behulp van com­put­ertech­nolo­gie is de maque­tte van azc Klom­p­jan een handge­maakt ambachtelijk prod­uct. De maque­tte is het resul­taat van weken­lang werk, vaak uit­gevo­erd in de nacht als het stil was in het azc. Karen heeft zelf alle afs­tanden opgeme­ten en elk detail in elka­ar gezet. Hieruit blijkt niet alleen de enorme hoeveel­heid aan tijd die Karen moest vullen tij­dens het wacht­en op een verbli­jfsver­gun­ning, maar het maakt de maque­tte ook intiem. Waar machines en com­put­ers alles kaarsrecht en iden­tiek kun­nen neerzetten, moest Karen aan­dacht best­e­den aan elke indi­vidu­ele lan­taarn­paal en stoeptegel om de maque­tte zo natu­ur­getrouw mogelijk te kri­j­gen. Omdat alle mate­ri­alen door zijn han­den zijn verza­meld en gevor­md, voel je dat er beteke­nis zit in elke mil­lime­ter. Het nodigt uit om je per­spec­tief te veran­deren: dit is niet zomaar een abstract ontwerp van een azc, maar een plek waar Karen meer dan ander­half jaar heeft gewoond, gelopen, en geleefd. De plek die voor veel mensen bestaat op een afs­tand of als term in de media of in poli­tieke debat­ten, is ook een plek waar mensen wonen.

Hoewel de maque­tte er in eerste instantie niet bewoond uitzi­et, bevat het toch hints naar de aan­wezigheid van mensen als je weet waar je moet zoeken. Karen plaat­ste een licht­je in elk van de car­a­vans, waar­door het geheel kan wor­den ver­licht met een druk op de knop. Deze licht­jes creëren een sfeer­vol tafer­eel dat het gevoel geeft alsof er bin­nen de kille omgev­ing toch gezel­ligheid te vin­den is in de huizen. Je voelt de intimiteit die er heerst zon­der dat het indrin­gend wordt, want de bin­nenkant van de car­a­vans bli­jft ontoe­ganke­lijk voor de blik van de buiten­staan­der. De lam­p­jes helpen ons herin­neren dat, zelfs wan­neer we het niet zien of niet willen zien, het lev­en in een azc doorgaat.

Melan­cholis­che maque­tte
De kwets­baarheid en intimiteit van de maque­tte schet­sen een beeld van het asiel­zoek­er­scen­trum dat niet vaak naar voren komt in Ned­er­landse media. De Brits-Aus­tralis­che schri­jver Sara Ahmed biedt een verk­lar­ing voor deze onzicht­baarheid in haar boek The Promise of Hap­pi­ness. Vol­gens Ahmed wor­den posi­tieve ervarin­gen van migranten vaak omar­md omdat ze passen bij hoe Europese lan­den zichzelf graag zien als pro­gressief en tol­er­ant. Pop­u­lair zijn suc­cesver­halen over migranten die inburg­eren in een nieuwe cul­tu­ur en daar weten op te klim­men. Deze nieuwkomers wor­den geac­cepteerd omdat ze zich aan­passen aan de bestaande nationale iden­titeit. Ver­halen over asiel­zoek­er­scen­tra lijken daar­ente­gen veel moeil­ijk­er te passen in het plaat­je dat Ahmed schetst. Omdat de nadruk ligt op het belang van inte­gratie, wordt een verbli­jf in een azc vaak weggezet als slechts een onin­ter­es­sante tussen­pe­ri­ode. Daar­naast wor­den we niet graag gecon­fron­teerd met ervarin­gen van vluchtelin­gen in Ned­er­landse asielop­vang die niet stro­ken met het beeld van Ned­er­land als een ontwikkeld land met oog voor mensen­recht­en. Als er over asielop­vang wordt gespro­ken, is dit daarom vaak in abstracte ter­men. We hebben het over aan­tallen bed­den in Ter Apel of per­cent­ages asiel­zoek­ers die naar Ned­er­land komen, maar kijken niet naar hoe een azc eruit ziet of wat er op deze plekken gebeurt. Hier­bij helpt het niet dat veel azc’s zijn weggestopt in dun­bevolk­te gebieden op het plat­te­land, waar­door veel mensen er niet mee in aan­rak­ing komen in hun dagelijks lev­en. Het is makke­lijk om het bestaan van azc’s te negeren.

Maar Karen’s maque­tte breekt met deze patro­nen en laat zien dat het wél belan­grijk is om naar deze plek uit het verleden te bli­jven kijken. Sara Ahmed schri­jft dat er alti­jd ‘melan­cholis­che migranten’ zijn die waarde bli­jven toeken­nen aan het verleden, ook als dat niet bin­nen het per­fecte plaat­je past. Deze mensen wor­den gezien als lastig omdat ze ons con­fron­teren met een werke­lijkheid die we niet onder ogen willen komen. Dit is ook wat de maque­tte doet als het azc Klom­p­jan let­ter­lijk onder je ogen brengt. In plaats van het te hebben over het asiel­zoek­er­scen­trum in abstracte of ver­hul­lende woor­den, dwingt de maque­tte bezoek­ers stil te staan en te kijken naar hoe dit azc er pre­cies uit ziet.

Het beeld dat dan ontstaat is moeil­ijk te vat­ten in een sim­pel suc­cesver­haal over migratie in Ned­er­land. De maque­tte kan op meerdere manieren wor­den bekeken en roept tegen­stri­jdi­ge emoties op. Sara Ahmed noemt het melan­cholisch: er is heimwee naar de mooie gebeurtenis­sen die hebben plaats­gevon­den in dit verleden, maar we kun­nen ook niet om het ver­dri­et en de pijn heen die in een azc huist en die deze plek zelfs veroorzaakt.

Een toekomst voor melan­cholie
Met zijn melan­cholis­che blik schept de maque­tte een toekomst voor azc Klom­p­jan dat eigen­lijk net als veel andere azc’s geen toekomst hoorde te hebben. Het veilig­stellen van een toekomst was voor Karen één van de rede­nen waarom hij begon met het bouwen van de maque­tte. Nog voor hij aan zijn maque­tte begon, maak­te hij kleinere minia­turen die hij weg­gaf aan het per­son­eel als sou­venirs om het azc mee te her­denken. En ook zijn maque­tte moest toekom­st­bestend­ing zijn. Zo exper­i­menteerde hij met welke bloe­men en planten zo lang mogelijk groen zouden bli­jven. Met de opname van de maque­tte in de col­lec­tie van het Rijksmu­se­um is nu niet alleen de toekomst van dit object verzek­erd, maar kri­j­gen alle herin­ner­in­gen, dubbele gevoe­lens en kri­tis­che noten die de maque­tte oproept ook een plek.

Voor voor­ma­lig vluchtelin­gen die zich herken­nen in de melan­cholis­che blik is de maque­tte een blijk van erken­ning dat een azc het waard is om herin­nerd te wor­den. Tegelijk­er­ti­jd con­fron­teert de maque­tte muse­um­be­zoek­ers zon­der deze achter­grond met de soms onge­makke­lijke realiteit dat asielop­vang niet alti­jd is ingericht met aan­dacht voor mensen die er lange tijd moeten wonen. De maque­tte rebelleert tegen de verwacht­ing dat migranten en hun kun­st alleen maar dankbaar en blij moeten zijn. In plaats daar­van creëert het ruimte om gesprekken aan te gaan over het Ned­er­landse asiel­beleid en kri­tisch te kijken naar hoe mensen soms jaren door­bren­gen in zoge­naamd tijdelijke noodop­vang. Zek­er nu er weinig andere mater­iële herin­ner­in­gen aan azc’s zijn, laat de maque­tte een wereld zien waar­van het hoogn­odig is dat we er langer bij stilstaan.

Meer lezen? De gehele mas­ter­scrip­tie over de maque­tte van azc Klom­p­jan is hier te vinden.

Dit artikel is tot stand gekomen in samen­werk­ing met Framer­Framed.